16.2.15

Bilişim ve Etik

Etik Nedir?

Etik kelimesi, köken olarak Yunan dilinde karakter anlamına gelen "Ethos" kelimesinden türetilmiştir. Anlam olarak etik için yapılmış tanımlardan bazıları şu şekilde derlenebilir:

"Etik, iyi ve doğru, mutlak iyi ve mutlak doğru olup olmadığını, varsa buna ulaşılıp ulaşılamayacağını araştıran zihinsel çabadır. Etik, istenen bir yaşamın anlaşılması, araştırılması, neyin yapılıp neyin yapılamayacağının, neyin istenilip neyin istenilemeyeceğinin belirlenmeye çalışılmasıdır." [1]

"Etik, kuram oluşturma amacıyla geliştirilmiş, salt entelektüel bir doyuma hizmet eden zihinsel bir çalışma olmayıp, en başta düşünce ile eylem ilişkisidir; diğer deyişle etik aracılığıyla aktarılan bilgi salt kuramsal olmayıp pratiğe aktarılan, sadece pratikte varlık gösteren “eylem üretici bilgi”dir." [2]

"Etik, insanların kurduğu bireysel ve toplumsal ilişkilerin temelini oluşturan değerleri, normları, kuralları, doğru-yanlış ya da iyi-kötü gibi ahlaksal açıdan araştıran bir felsefe disiplinidir." [3]

"Etik, her şeyden önce istenilecek bir yaşamın araştırılması ve anlaşılmasıdır. Daha geniş bir bakış açısı ile, bütün etkinlik ve amaçların yerli yerine konulması; neyin yapılacağı ya da yapılamayacağının; neyin isteneceği ya da istenemeyeceğinin; neye sahip olunacağı ya da olunamayacağının bilinmesidir. Kısacası etik, insan tutum ve davranışlarının iyi-kötü, doğru-yanlış açısından değerlendirilmesidir." [4]

"Etik, ilkelere uymamanın sonucu, sosyal yaptırımdır. Bu ilkelere uymayan kişi anti-sosyal bir davranış sergilediğinden kendi onurunu ve toplumdaki saygınlığını zedelemiş olur. Ortak etik değerlere saygısızlık, mutsuzluğu, disiplinsizliği, dışlanmayı ve başarısızlığı doğurur." [1]

Bilişim ve Etik
Yirminci yüzyılın ikinci yarısından sonra bilgisayar ve iletişim teknolojilerinin (yazının kalanında "bilişim teknolojileri" olarak değerlendirilecek) hızla gelişip hayatın vazgeçilmez bir parçası olmasıyla birlikte sanayi toplumu, yerini bilgi ve iletişim faktörlerinin ön plana çıktığı, oldukça farklı yapısal özelliklere sahip olan yepyeni bir toplum modeline bırakmıştır. Bu yeni toplumu Peter F. Drucker "bilgi toplumu (knowledge society)",  Zbigniew Brezezinski "teknokratik çağ (the technotronic era)", Y. Masyda "enformasyon toplumu (information society)" [5] ve Aydın Köksal "bilişim toplumu" [6] olarak isimlendirmiştir.

Bilgisayar, iletişim ve ağ / internet ortamlarında uyulması gereken kuralları tanımlayan normlar ve kodlar kısaca bilişim etiğini ifade eder. Bu norm ve kodların temel amacı, kişilerin maksimum fayda ve minimum zarar ile bu ortamları kullanmasını güvence altına almaktır. Buna göre bilişim etiği, tüm "bilişim toplumunu" ele aldığı gibi, bireysel olarak da kişisel bilgisayarların kullanımı esnasında uyulması gereken kuralları düzenler.
Uluslar arası Bilgisayar Etik Enstitüsü, Bilişim teknolojilerinin uygun kullanımı amacıyla, İngilizce dışında aralarında Türkçenin de bulunduğu 17 farklı dile çevrilen "Bilgisayar Etiğinin 10 Emri"ni yayınladı [6]:

  1. Bilgisayarı başkalarına zarar vermek için kullanmamalısınız.
  2. Başkalarının bilgisayar çalışmalarına burnunuzu sokmamalısınız.
  3. Size ait olmayan bilgisayar dosyalarını incelememeli/karıştırmamalısınız.
  4. Bilgisayarı hırsızlık yapmak için kullanmamalısınız.
  5. Bilgisayarı yalancı şahitlik yapmak için kullanmamalısınız. (örneğin, sahte log dosyaları)
  6. Ücretini ödemediğiniz lisanslı bilgisayar programlarını kullanmayınız ve/veya kopyalamayınız.
  7. Başkalarının bilgisayar kaynaklarını izinsiz ya da karşılıksız kullanmamalısınız."
  8. Başkalarının bilgisayar çıktılarını kendinize mal etmemelisiniz.
  9. Yazdığınız programların ya da dizaynını yaptığınız sistemlerin toplumsal sonuçlarını göz önünde bulundurmalısınız.
  10. Bilgisayarınızı her zaman saygı kuralları çerçevesinde kullanmalı ve diğer insanlara saygı duymalısınız.
İnternet Etiği
Hayatın içinde olmanın ötesinde hayatın kendisi haline gelen internete ayrı bir başlık açmak kaçınılmazdır. "İnternet ve Etik" dendiğinde karşılaşılacak konular, kişilik haklarının korunması, özel yaşamın gizliliği, mahremiyet, haber – reklam ayrımının belirsizliği, ticari sır, veri güvenliği gibi başlıklar altında literatürde yoğun bir şekilde tartışılmaktadır.[7]
İnternet kullanımı konusunda uyulması gereken etik kurallar, şu şekilde maddelendirilebilir:[8]
  1. İnternette bize yapılmasını istemediğimiz davranışları biz de başkalarına yapmamalıyız ve gerçek hayatta nasıl davranmamız gerekiyorsa o şekilde davranmalıyız.
  2. İnternette ne yapılacağına dair etik bir ikileme düştüğümüzde gerçek hayatta ne yapmamız gerekiyorsa öylece hareket etmeliyiz.[9]
  3. İnternette karşılaştığımız tanıştığımız kişilerin belki yüzünü göremiyor, sesini duyamıyor ve yüz mimiklerini gözleyemiyoruz fakat bütün bu şartlar, bizim normal yaşamda insanlara göstermiş olduğumuz saygıyı sanal dünyadaki insanlara göstermememize neden olmamalıdır. İnternette karşılaştığımız insanlara da aynı seviyede saygımızı göstermeliyiz ki benzer bir davranışla karşılığını alabilelim.[9]
  4. İnternet sadece Türklerin, Avrupalıların veya Asya kültüründen insanların olduğu bir ortam değildir. Dünyanın her bölgesinden insanlar bu ortamda varlık göstermektedirler. Her kültürün kendine göre değer ve inançları vardır. Bizim için normal olan bir söz başka bir kültürde yanlış algılanabilmektedir. Bu noktayı göz önüne alarak sanal ortamdayken hassasiyetle hareket etmeliyiz.
  5. İnternetle henüz tanışmış kişilerin yapabilecekleri yanlışlıkları anlayışla karşılamalı onlara yol gösterici olmalıyız.
  6. Sanal ortamdaki sataşmalara karşılık verip zaten istedikleri böyle bir davranış olan insanlara alet olmamalı interneti bu şekilde kirletilmesini önlemeye çalışmalıyız.
  7. Kendimizin ya da başkalarının özel hayatına karşı saygılı olmalıyız. Kendimize veya başkalarına ait özel sırları Internet ortamına aktarmamaya dikkat etmeliyiz.
  8. İnternette yüz hareketleri görülmez, ses tonumuz duyulmaz yani sadece yazdıklarımızla varız. Bu nedenle yazdıklarımıza çok dikkat etmeli örneğin büyük harflerle yazı yazmamalıyız. Çünkü büyük harf yüksek ses ve kızgınlık manasına gelmektedir. Cümlelerimizin nitelikli, ölçülü ve dengeli olmasına özen göstermeliyiz. Fikirlerimizi gayet net, sade ve ahlâk kuralları çerçevesinde yazmalıyız.
  9. İnternette yazdığımız yazıları eğer gerçek ortamda karşımızdaki kişiye söyleyemeyeceksek yazmamalıyız, yazdığımız şeyleri gerçek ortamda söyleyip söyleyemeyeceğimizi kontrol ettikten sonra göndermeliyiz. [9]
  10. İnternet ortamının sağladığı olanakların yasa dışı biçimde insanlara zarar verme, başkalarının işlerini engelleme, gizli ve kişisel bilgilerini ele geçirip yararlanma, her türlü sahtekarlık, yolsuzluk, dolandırıcılık ya da hırsızlık gibi kötü amaçlı kullanımına yol açmamalıyız ve göz yummamalıyız.
  11. İyelik haklarını zedelememeye özen göstererek, başkasının veri kaynaklarını ve düşüncelerini, yazılımlarını kendimizinmiş gibi sahiplenmeye kalkışmamalıyız. [11]
Bununla birlikte, haberleşme ve tartışma listeleri, e-posta kullanımı, web sitesi (ya da çok yaygın kullanılmaya başlandığı şekliyle "blog") yayıncılığı ve benzeri internetle ilgili onlarca konu için etik kurallar çerçevesinde ayrı ayrı maddeler sıralanabilir, ayrı ayrı makaleler yazılabilir (Detaylı bilgi için: Türkoğlu, Tanol; İnternetin Kitabı; Beyaz Yayınları).

[1] Göksu, Turgut & Bilgiç, Veysel Karani; Polis Meslek Etiği ve Etik Kuralları, Polis Meslek Etiği, Polis Akademisi Yayınları
[2] Pieper, A; 1999; Etiğe Giriş; Ayrıntı Yayınları; “Einführung in die Etik”; Çeviri: Veysel Atayman, Gönül Sezer
[3] İnal, Kemal; 1996; Sosyalist Etik, Gelecek
[4] Hitt, William D; 1990; Ethics And Leadership: Putting Theory Into Practice; Columbus: Battelle Press.
[5] Bozkurt, Veysel; Enformasyon Toplumu Ve Türkiye; Sistem Yayıncılık
[6] Computer Ethics Institute, Ten Commandments, http://computerethicsinstitute.org/turkish.html
[7] Cengiz, Serpil Aygün; İnternet ve Etik: Örnek Uygulama Alanı Olarak Sağlık İletişimi
[8] Karabal, Ahu; Karabal, Mustafa; Peker, Bekir; Yazılı ve Yazılı Olmayan Kurallar Çerçevesinde Bilişim Etiği
[9] http://www.albion.com/netiquette/corerules.html; Alıntı: Yazılı ve Yazılı Olmayan Kurallar Çerçevesinde Bilişim Etiği [7]
[10] http://oregonstate.edu/~healeyd/pci/netiquette.html; Alıntı: Yazılı ve Yazılı Olmayan Kurallar Çerçevesinde Bilişim Etiği [7]
[11] http://alieskici.sitemynet.com/articles/internetahlaki.htm; Alıntı: Yazılı ve Yazılı Olmayan Kurallar Çerçevesinde Bilişim Etiği [7]

Hiç yorum yok:

Yorum Gönder